नामवंत सतारवादक उस्ताद विलायत खाँ यांचा १३ मार्च हा स्मृतिदिन. त्या निमित्ताने प्रसिद्ध प्रकाशचित्रकार सतीश पाकणीकर यांनी खाँसाहेबांबद्दल लिहिलेला हा स्मरणरंजनपर लेख...
.....

मुंबईच्या फोर्ट भागातील रंगभवन या सभागृहात मुंगीलाही शिरता येणार नाही इतकी गर्दी झाली होती. पडदा वर जायला अजून पंधरा–वीस मिनिटे बाकी होती. रसिक आपापल्या जागेवर शांत बसून होते. तिकीटविक्रीची खिडकी केव्हाच बंद करण्यात आली होती. असा कोणता कार्यक्रम होता, की एवढी गर्दी व्हावी? कारणही तसंच होतं - सुरेल स्वरांइतकंच, जीवनकलेसही मानणाऱ्या माई म्हणजेच श्रीमती मोगुबाई कुर्डीकर या गानतपस्विनीच्या जीवनावर लिहिलेल्या चरित्राचं प्रकाशन. हे प्रकाशन होणार होतं ‘आफ्ताब-ए-सितार’ उस्ताद विलायत खाँ यांच्या हस्ते. दुधात साखर म्हणजे प्रकाशनानंतर खाँसाहेबांचं सतारवादन होणार होतं. तो दिवस होता २९ मार्च १९८६.

मी, भाऊ हेमंत व मित्र संदीप होले तिघेही वेळेच्या आधी पोहोचलो होतो. त्याआधी मी १९८३च्या सवाई गंधर्व महोत्सवात खाँसाहेबांची प्रकाशचित्रे टिपली होती. त्या वेळी आम्ही त्यांना पूना क्लबवर जाऊन भेटलोही होतो; पण आजचा कार्यक्रम खास असा होता.

कॅमेरा गळ्यात असल्याने आम्हाला कलावंतांच्या ग्रीनरूममध्ये सहजच प्रवेश मिळाला. समोरच खाँसाहेब व त्यांचे साथीदार बसले होते. मऊसुत, कमी आवाजात व आदब राखत बोलणाऱ्या खाँसाहेबांचं बोलणं ऐकणं हीपण एक पर्वणी होती. मी त्यांना नमस्कार केला व पुण्याहून फोटो काढण्यासाठी आलोय हे सांगितले. ते हसत म्हणाले, ‘तो फिर ले लीजिये फोटो.’ असं म्हणून त्यांनी समोर ठेवलेली सतार उचलून ती छेडायला सुरुवात केली. मी कार्यक्रमात फोटो घेणार होतो; पण इथं तर साक्षात ‘गाणारी सतार’ समोर होती. मी पटकन कॅमेरा सरसावला. उपलब्ध प्रकाशाचा अंदाज घेत मी कॅमेरा सेटिंग्ज ठरवली. सतारीचे ट्युनिंग करतानाची एक मस्त भावमुद्रा कॅमेराबद्ध झाली. पुढच्याच मिनिटाला खाँसाहेबांच्या त्या गाणाऱ्या सतारीतून अलगदपणे स्वरांच्या लडी त्या खोलीभर पसरल्या. कुठे घाई नाही की कोणता आवेश नाही. ते स्वरांचा आनंद स्वतः घेत होते आणि इतरांना देतही होते. माझ्या कॅमेऱ्याला किती क्लिक करू असे झाले होते. त्यांचा त्या स्वरानंदात विहार सुरू असताना त्याचं प्रतिबिंब त्यांच्या चेहऱ्यावर एका प्रसन्न हास्याद्वारे उमटलं.... तो निर्णायक क्षण माझ्या कॅमेऱ्यानं तत्काळ बंदिस्त केला. मायक्रोफोनचा अडथळा फोटोसाठीही नव्हता अन् ऐकण्यामध्येही नव्हता. होते ते निखळ स्वर अन् त्यात बुडून गेलेले खाँसाहेब.

थोड्याच वेळात शुभ्र सुती नउवारी साडी नेसलेल्या प्रसन्न चेहऱ्याच्या मोगुबाई, त्यांच्या सोबतच किशोरीताई, उस्ताद विलायत खाँ व लेखिका कल्याणी इनामदार हे सर्व स्वरमंचावर आले. प्रकाशनाचा कार्यक्रम आटोपशीरपणे पार पडला आणि काही मिनिटातच खाँसाहेबांच्या वादनाला सुरुवात झाली. आता सतारीच्या त्या स्वरांनी रसिकांच्या मनाचा ठाव घेतला. दर्दी रसिकांची वाहवा त्या स्वरांच्या पाठोपाठ वातावरण अजूनच सुरेल करीत होती. खाँसाहेबांच्या चेहऱ्यावरचे भाव क्षणोक्षणी बदलत होते. मध्येच अचानक सतारवादन थांबवत समोर श्रोत्यांत बसलेल्या मोगुबाईंकडे निर्देश करत ते म्हणाले, ‘ये तो मोगुबाई माँ का हुक्म था इसलिये बजा रहा हूँ, वरना ऐसी फजूल बातोमें नहीं आता मैं. रियाज करता हूँ तो आनंद करता हूँ.’ त्यांच्या या बोलण्यावर प्रेक्षक चकित; पण त्यांचं ते आनंद घेणं ग्रीनरूममध्ये आम्ही नुकतंच अनुभवलं होतं. स्वनिर्मित असा ‘सांज सरावली’ हा राग त्यांनी निवडला होता. मग परत सतारवादन सुरू करत त्यांनी त्यातीलच एक गत वाजवायला सुरुवात केली. काही काळ वाजवल्यावर त्याबरोबरीने चीज गायला सुरुवात केली. ‘झान्जरवा.......’ परत थांबले व अत्यंत नाट्यपूर्ण रीतीने म्हणाले, ‘चीज से गत कैसे होती है यह मैं गाकर सुनाता हूँ। कुछ लोग ऐसे है, जो एतिराज करते है। क्यूँ के उनको गाना नहीं आता। हाँ, गवैय्ये एतिराज नहीं करते. मैं गाता हूँ, तो गवैय्ये एतिराज नहीं करते।’ त्यांच्या या वाक्यावर श्रोत्यांमध्ये एक हास्याची लकेर उमटून गेली. आधीच्याच तन्मयतेनं खाँ साहेबांचं वादन परत सुरू. या वादनात डाव्या हाताच्या करंगळीने तरफेच्या तारांवर नाजूक आघात, तर उजव्या हातातील नखीने चिकारीच्या तारांवर लयकारीचे अद्भुत असे काम ते लीलया करत होते. पुढे दीड तास म्हणजे श्रोत्यांना पर्वणीच होती. मला त्या कार्यक्रमात त्यांच्या अनेक भावमुद्रा टिपता आल्या ही माझी दुहेरी पर्वणी. खरं तर खाँसाहेबांना त्यांनी रचलेल्या बंदिशी व चीजा या गायकांनी शिकून घ्याव्यात असे फार वाटे. नंतर काही वर्षांनी आजचे आघाडीचे व प्रतिभावंत गायक पं. उल्हासजी कशाळकर यांनी एका मुलाखतीत खाँसाहेबांकडून हा राग शिकल्याचे व नंतर तो त्यांच्या उपस्थितीत सादर केल्याची आठवण सांगितली आहे. त्यांना खाँसाहेबांकडून भरघोस दादही मिळाली होती.

पुढे बऱ्याच वर्षांनी म्हणजे ‘सवाई गंधर्व’ महोत्सवाच्या ५०व्या वर्षी, डिसेंबर २००२ मध्ये मी २००३ सालासाठी एक कॅलेंडर प्रसिद्ध करण्याचे ठरवले. माझ्या थीम कॅलेंडर्सची ती सुरुवात. कॅलेंडरमधील सर्व कलाकारांना मी त्याप्रमाणे त्यांचे मी वापरणार असलेले फोटो व परवानगीसाठीचे पत्र पाठवून दिले. माझ्या अपेक्षेपेक्षा वेगाने सर्वांच्या परवानगीची पत्रेही आली आणि शुभेच्छा व आशीर्वादही. त्यातच शुभेच्छा होत्या उस्ताद विलायत खाँसाहेबांच्या. रंगभवनच्या ग्रीनरूममधील त्यांची ती सतारवादनाचा आनंद घेतानाची भावमुद्रा त्यांना फारच आवडली होती.

२६ डिसेंबर २००२. ५०व्या सवाई गंधर्व महोत्सवाचा पहिलाच दिवस. पं. भीमसेन जोशी व डॉ. एस. व्ही. गोखले यांच्या हस्ते आठ ते दहा हजार रसिकांपुढे सवाई स्वरमंचावरून ‘म्युझिकॅलेंडर २००३’चे थाटात प्रकाशन झाले. त्यावर रसिकांच्या मान्यतेची मोहोर उठली. कॅलेंडरमध्ये समाविष्ट असलेले बरेच कलाकार त्या वर्षी आपली कला त्या मंचावरून सादर करणार होते. अर्थात त्यात उस्ताद विलायत खाँसाहेबही होते.

खाँसाहेब हॉटेल ब्लू डायमंड येथे मुक्कामाला होते. २७ डिसेंबरच्या संध्याकाळच्या सुमारास मी त्यांच्यासाठी कॅलेंडरच्या काही कॉपीज घेऊन तेथे पोहोचलो. त्यांना भेटायला व त्यांची मुलाखत घ्यायला काही पत्रकारही आले होते. खाँसाहेब लाउंजमधल्या सोफ्यावर अत्यंत आरामात बसून प्रसन्नपणे प्रश्नांची उत्तरे देत होते. आमचा एक मित्र आणि खाँसाहेबांचा शिष्य संदीप आपटे त्यांना हवं-नको बघत होता. गर्दी जरा कमी झाल्यावर मी पुढे झालो. गिफ्टपॅक केलेली ती कॅलेंडर्स त्यांच्यापुढे धरली. त्यांनी विचारले ‘क्या लाये हो इस में?’ मी त्यांना कॅलेंडर्स आहेत आणि कालच त्याचं प्रकाशन झाल्याचं सांगितलं. त्यांना मी पाठवलेल्या फोटोची व पत्राची आठवण झाली. त्यांनी परत एकदा त्यांच्या त्या फोटोची प्रशंसा केली. त्यांचा मूड छान होता. मला माझ्या कॉपीवर त्यांची स्वाक्षरी हवी आहे, अशी विनंती मी केली. कॅलेंडरचे एक एक पान उलगडत ते समोर येणाऱ्या प्रत्येक प्रकाशचित्रास मनमोकळी दाद देत होते. सर्व बघून झाल्यावर मी मार्कर पेन त्यांच्या पुढ्यात धरले. एकदम त्यांच्या मनात काय विचार आले न कळे, पण ते म्हणाले, ‘ऐसा करते हैं। कल सुबह हम भीमसेन भाई के घर आनेवाले है। आप वहाँ आ जाईये। उनको भी दिखायेंगे।’ मला याचा काहीच बोध होईना; पण माझा इलाजही नव्हता. मी ‘ठीक है’ एवढेच म्हणू शकलो. मग मी संदीपकडे त्यांच्या कार्यक्रमाची विचारणा केली. ते दुसऱ्या दिवशी सकाळी ११ वाजता ‘कलाश्री’ या भीमसेनजींच्या घरी येणार होते. मग तेथे भेटण्याचे ठरले.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी पावणेअकरा वाजताच मी ‘कलाश्री’च्या बाहेर जाऊन थांबलो. अपेक्षेप्रमाणे ११ च्या सुमारास खाँसाहेब व त्यांच्याबरोबर इतरही काही पाहुणे गाडीतून उतरले. त्यांच्या पाठोपाठ मी व माझा सहायक जितेंद्र आत गेलो. दिवाणखान्यात समोरच नेहमीच्या खुर्चीवर भीमसेनजी बसले होते. त्यांच्या खास आवाजात त्यांनी खाँसाहेबांचे व सर्वांचे स्वागत केले. दोघांची गळाभेट झाली. दोघांनाही एकमेकांबद्दल किती आदर वाटतो हे त्यांच्या वागण्यावरून लक्षात येत होते. मग घरच्या सगळ्यांची चौकशी झाली. बाकीचे आम्ही सगळे कार्पेटवर बसलो होतो. मग मिठाईचे तबक फिरले, चहापान झाले. खूपच दिवसांनी असे निवांत भेटल्याने त्या दोन दिग्गजांच्या गप्पा रंगल्या होत्या. काही वेळ गेला. मी आणलेले कॅलेंडरचे पाकीट समोर घेतले. खाँसाहेबांनी माझ्याकडे पाहिले व नंतर भीमसेनजींना म्हणाले, ‘इन्होने एक बढिया कॅलेंडर बनाया है। कल आए थे मेरा ऑटोग्राफ लेने। मैंने इनको कहा आपके घर आने के लिये।’ त्यांच्या या वाक्यावर भीमसेनजी म्हणाले, ‘अरे, ये तो हमारे घर केही है।’ आण्णांच्या या वाक्याने मला काय वाटले असेल हे वर्णनातीत आहे. खाँसाहेबांच्या नजरेतही कौतुकाचे भाव दाटले. मग त्या कॅलेंडरवर प्रथम भीमसेनजींनी सही केली. त्यानंतर खाँसाहेबांनी त्यांची सही केली. त्यांच्या दोघांच्या त्या सह्यांमुळे माझ्या त्या कॉपीची किंमत अनमोल झाली.

त्या दिवशी रात्री खाँसाहेबांचे सवाई गंधर्व महोत्सवात बहारदार वादन झाले. परत एकदा माझ्या संग्रहात त्यांच्या तल्लीन भावमुद्रा जमा झाल्या. त्यांच्या प्रत्येक मैफलीत हा अनुभव येतच गेला.

त्या काळात त्यांची प्रत्येक रेकॉर्ड अनेक वेळा ऐकली. त्यातील माझी सर्वांत आवडती रेकॉर्ड म्हणजे सतार-सूरबहार वादनाची (विलायत खाँसाहेब व इमरत खाँसाहेब) ‘चांदनी केदार’ या रागाची ‘अ नाइट अॅट ताज’ या शीर्षकाची एक रेकॉर्ड. दोन आत्मे एकमेकांशी संवाद साधत आहेत या ‘थीम’वर केलेले ते अप्रतिम वादन. स्त्रीच्या आवाजासाठी सतारीची योजना तर पुरुषाच्या आवाजासाठी सूरबहार. केवळ अवर्णनीय!

रेकॉर्डचा, नंतर कॅसेट्सचा, नंतर सीडी व डीव्हीडीजचा व पेन ड्राइव्हचा जमाना मागे पडून आज संगीत ऑनलाइन ऐकण्याचा जमाना आला आहे. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचा वापर केलेले ‘इकोडॉट’सारखे उत्पादन वापरून ‘अॅलेक्सा, राग चांदनी केदार बाय विलायत खाँ’ असे म्हटले, की पुढच्या क्षणी आपल्याला ते अद्वितीय संगीत ऐकू येण्यास सुरुवात होते. तंत्रज्ञानातला हा फरक जरी प्रचंड असला तरी माझ्या आस्वादनात मात्र तसूभरही उणेपणा आलेला नाही. मी डोळे मिटून घेतो. मग मी अलगद टिपूर चांदण्यात न्हालेल्या ‘ताजमहाला’च्या एका चौथऱ्यावर बसलेला असतो. मिटलेल्या माझ्या डोळ्यांसमोर त्या चांदण्या रात्रीही ‘आफ्ताब-ए-सितार’ म्हणजेच सतारीच्या सूर्याची - विलायत खाँसाहेबांची ती तल्लीन मुद्रा अवतरते. सूरबहार-सतारचे स्वर ऐकू येऊ लागतात. जणू त्या चौथऱ्यावर बसून ‘शहाजहान-मुमताज’ यांच्यातील प्रेमालापाचा आविष्कार ऐकणारा मी एक मूक साक्षीच!

संपर्क : ९८२३० ३०३२०